سوانح
«این حروف مشتمل است بر فصولی چند که به معانی عشق تعلّق دارد؛ اگرچه حدیث عشق در حروف نیاید و در کلمه نگنجد.»
در این اثر، عشق بشری یا الهی مطرح نیست، بلکه سخن از ماهیّت و احوال و اغراض عشق است. کتاب به هفتاد و پنج فصل کوتاه تقسیم شده است. «ابتدای عشق چنان بُوَد که عاشق معشوق را از بهر خود خواهد؛ و این کس عاشق خود است به واسطه معشوق. و اگرچه نداند که میخواهد تا او را در راهِ ارادت خود به کار برد.
گفتم صنما تویی که جان را وطنی گفتا که حدیث جان مکن گر شَمَنی
گفتم که به تیغ غمزهام چند کُشی؟ گفتا که هنوز عاشق خویشتنی
کمال عشق چون بتابد، کمتر نیش آن بود که خود را برای او خواهد و در راه رضای او جان در باختن، بازی داند. عشق حقیقی آن باشد. باقی همه سودا و هوس و بازی و علّت است.»
«معشوق خود به همه حال معشوق است، پس استغنا صفت اوست. و عاشق به همه حالی عاشق است و افتقار همیشه صفت او. عاشق را همیشه معشوق در باید و معشوق را هیچ چیز در نباید که خود را دارد، لاجرم استغنا صفت او بود.
اشکم ز غم تو هر شبی خون باشد وز هجر تو بر دلم شبیخون باشد
تو با تویی ای نگار از آن با طربی تو بی چه دانی که شبی چون باشد؟
***
درباره احمد غزّالی و سوانح العشّاق او محققان معاصر سخن گفتهاند. از جمله:
هلموت ریتر آلمانی: «این اثر کوچک احمد غزالی که به نام «سوانح» میباشد،
از آثار ارزندهای است که در باب عشق نوشته شده و در دنیای اسلام عرضه شده
است. دانشمندانی چون: ابن عربی (638) و ابن حزم (456) و دیگران که قبل و
بعد از او آمدهاند، کوشیدهاند که در این باب چیزی بنویسند ولی موفق
نبودهاند.»
دکتر قاسم غنی: «و شیخ احمد غزالی صاحب کتاب سوانح، که کتاب ذوق و شور و حال است که لفظا و معنا کتاب نفیس و شیرین است.»
دکتر ذبیحاللّه صفا: «مهمترین اثر غزالی کتاب سوانح اوست. این کتاب را
غزالی در معانی احوال و اسرار عشق بدان نحو که مورد توجه و تأمل صوفیان
است نوشته، و هر یک از اسرار و معانی را در فصلی مورد بحث قرار داده و در
ضمن این فصول، تمثیلاتِ کوتاه و حکایات مختصر برای توضیحِ بیانِ خود
گنجانیده است و به اشعار مختلف از غزل و رباعی پارسی و تازی استشهاد کرده
که همه لطیف و دلانگیز است. شیوه انشای سوانح، بسیار ساده و در عین سادگی
پُر مغز و پر معنی است. گرمروی و سوختگیِ نویسنده از همهجای کتاب مشهود
است و این امر موجب شده که در عبارات سوانح به قدر دیوانی از شعر، لطف و
حال دیده شود.»
ایرج افشار: «سوانح تصنیف احمد غزّالی یکی از رسالاتِ نغز عرفانی در موضوع «عشق» و به زبان فصیح و بیانی روشن است.»
هانری کُربَن فیلسوف فرانسوی: «احمد غزالی کتابی کوچک به فارسی موجز و
دشوار راجع به عشق تألیف کرده که بسی قابل ملاحظه است و آن را «سوانح
العشاق» نامیده است. این کتاب از قطعات غنایی و از فصول متوالی و مختصری
که بین آنها رابطهای اندک موجود است تشکیل یافته و روانشناسی بسیار
دقیق و لطیفی در آن به کار رفته است و به قول هلموت ریتر ـ که انتشار این
کتاب گرانبها مدیون اوست ـ مشکل بتوان کتابی یافت که روانشناسی را تا
چنین مرتبه بلند تجزیه و تحلیل کرده باشد.»
ببينيد، ببينيد، زماني، چو گردو شده بودم